Blog 1: Kun je met nostalgie bouwen?

13 mei 2024

‘Bij aankomst in iedere nieuwe stad vindt de reiziger iets van zijn verleden terug waarvan hij niet meer wist dat hij het had: de vreemdheid van dat wat je niet meer bent of wat je niet meer bezit wacht je op het moment dat je vreemde en niet eerder bezeten plaatsen betreedt.'

Deze citaat uit Invisible Cities van Italo Calvino omschrijft daarmee de magie van iedere nieuwe stad. Ik ben geïnteresseerd in het 'ontdekken' van nieuwe steden. Bij voorkeur dwaal ik mijn eentje doelloos door een onbekende stad, enkel om er een glimp van op te vangen, met als poging om deze complexe realiteit enigszins te begrijpen. Tijdens mijn eerste bezoek aan Florence probeerde ik te ontdekken wat mij zo boeit aan stedenbouw en architectuur. Gaat het om de bouwkundige aspecten? Is het de esthetiek? Of gaat het verder dan dat?

Terwijl ik door de eeuwenoude knusse straatjes liep kreeg ik het gevoel alsof ik een tijdreis maakte naar de vijftiende eeuw. Ik was niet langer een toerist, maar eerder een tijdreiziger, op zoek naar overblijfselen van het rijke Florence uit de Renaissance. Ik voelde mij sterk verbonden met de zielen die hier ooit leefden - de kunstenaars, ambachtslieden en denkers die vormgaven aan deze stad. Het was alsof ik elk moment de grootmeester Filippo Brunelleschi zelf zou kunnen tegenkomen, onderweg naar de imposante Duomo om toezicht te houden op de bouw van zijn meesterwerk. Elk gebouw, elke steen, elk detail in de stad leek een verhaal te vertellen. Het is een levend museum, een plek waar verhalen nooit eindigen, maar voortdurend opnieuw worden verteld. De grens tussen droom en werkelijkheid lijkt te vervagen en het heden en verleden lijken naadloos in elkaar over te vloeien, alsof de geschiedenis zelf door de straten dwaalt. Hoe is dat mogelijk? Is dat slechts mijn eigen verbeelding, gedreven door een verlangen naar een geromantiseerd verleden?

Op het terras aan de Piazza Della Signoria, onder het genot van een caffè, kon ik alle indrukken van mijn wandeling door Florence rustig op mij laten inwerken. Ik realiseerde mij dat ik - zij het in mindere mate dan het Stendhalsyndroom - overweldigd werd door de schoonheid van de stad. Ik betrapte mezelf erop dat de grens tussen droom en werkelijkheid vervaagde en dat het heden en verleden nog nauwelijks te onderscheiden waren. Ik begon steeds meer te begrijpen dat de waarde van een stad zoals Florence ligt in de authenticiteit van het origineel. Het feit dat het echt is en al bestaat, vormt de voedingsbodem voor het opwekken van nostalgie. De ware magie schuilt niet alleen in haar monumentale schoonheden, maar juist in de plekken met een verhaal die nostalgie oproepen.

Als de vraag zou zijn ‘kun je nostalgie bouwen?’, dan zou mijn antwoord nee zijn. In ieder geval kan dit niet direct. Nostalgie impliceert immers een onmogelijkheid om terug te keren naar het verleden, dus zou men op zichzelf nooit nostalgie kunnen bouwen. Het ongrijpbare kan per definitie niet grijpbaar worden gemaakt, waardoor dit streven altijd een contradictie blijft. Tevens ontstaat nostalgie met de tijd, dus geef het tijd.

Echter, wanneer het woordje “met” wordt toegevoegd aan de vraag, namelijk “Kun je met nostalgie bouwen?”, dan is mijn antwoord ja. Sterker nog, nostalgie kan dienen als een rijke inspiratiebron, waarbij herinneringen uit het verleden de creativiteit, referenties en nieuwe ideeën voeden. En helpt om de culturele en historische context te respecteren en zo een evenwichtige balans tussen oud en nieuw te vinden. Je kunt met nostalgie bouwen. Of dit goed of fout is, of bedoeld of onbedoeld, is een tweede kwestie. Het belangrijkste verschil dat ik echter opmerk, ligt tussen het behouden en herbouwen van nostalgie.

Bij het behouden van nostalgie, is er in tegenstelling tot het herbouwen, sprake van het ‘het bestaande’, waardoor de authentieke culturele context en geschiedenis wel aanwezig zijn. Voor mijn gevoel is ‘het behouden van nostalgie’ een collectief fenomeen dat vaak wordt gewaardeerd door mensen uit alle lagen van de bevolking. Niets voor niets vallen veel van de historische en culturele gebouwen onder beschermd erfgoed. Bij het behouden van nostalgie is er een diep historisch bewustzijn aanwezig, waarbij restauratie op een subtiele en authentieke manier wordt uitgevoerd om de waarde van het verleden te bewaren.

Bij het herbouwen van nostalgie is meestal een duidelijk zichtbaar romantisch verlangen naar een tijd of plaats die al voorbij is. Voorbeelden zoals historiserende nieuwbouwwijken in buitenstedelijke gebieden waar nooit geschiedenis heeft plaatsgevonden en een letterlijke kopieën van Europese steden in China, tonen echter aan dat de authentieke culturele context en geschiedenis ontbreken, die de originele steden - om maar weer naar Florence te verwijzen - hun (unieke) karakter geven. 

Bovendien lijkt nostalgie in deze gevallen weinig te maken te hebben met historisch bewustzijn, maar eerder gevoed te worden door geforceerde commerciële doeleinden. Toch zijn er ook genoeg goede voorbeelden te vinden, zoals de wederopbouw in Dresden, waar uiteraard ook een romantisch verlangen en de commerciële doeleinden aanwezig zijn, maar tenminste wel op een plek waar historische architectuur heeft plaatsgevonden en het verlangen naar wat verloren is gegaan diepgeworteld zit in de hele bevolking. 



Hierbij rijst de volgende vraag: “kun je nostalgie als eerste stap zien naar een historisch bewustzijn of heeft nostalgie weinig te maken met het werkelijke verleden? En wordt dan plotseling het toepassen van historische elementen niets meer dan decorstukken?”